In gesprek met filosofiedocent Niels Hexspoor over Adolescence

Wat was jouw eerste indruk van de serie Adolescence, en hoe resoneerde die met jouw ervaring als docent?

"Ik vond het een hele heftige serie. Ik denk dat dit zowel door de vorm als door de inhoud komt. Doordat regisseur Barantini ervoor heeft gekozen om elke aflevering in één shot op te nemen, een techniek die hij eerder toepaste in restaurantdrama Boiling point (2021), ervaar je het verhaal met de personages mee, wat de serie intenser maakt om te kijken.

Als docent resoneerde ook de inhoud van de serie. Adolescence gaat over de dertienjarige Jamie Miller die zijn klasgenote Katie Leonard heeft vermoord. Gedurende de serie kom je erachter dat de manosphere en incelculture een rol spelen in deze moord. Als docent is het me de afgelopen jaren opgevallen dat jongens steeds conservatiever worden, terwijl meisjes eerder progressief zijn, en Andrew Tate, die beweert dat je als man sterk, rijk en dominant moet zijn om een vrouw te kunnen krijgen en dat vrouwen ondergeschikt zijn aan mannen, voor jongens een inspiratiebron vormt."

Wat zegt Adolescence volgens jou over de relatie tussen autoriteit en autonomie in het onderwijs?

"Mooie vraag! Het eerste dat me opviel in het tweede deel van de serie is dat de klas die de rechercheurs als eerste bezoeken hen behoorlijk onbeschoft behandelt. De jongens die hen uitdagend aankijken en voor de gek houden, lijken de macht te hebben in de klas. De docent komt te laat binnen, lijkt behoorlijk afgehaakt te zijn en heeft geen autoriteit.

In de tweede klas die ze bezoeken, waar ook de zoon van de rechercheur in zit, lijkt meer autoriteit te bezitten, doordat hij een sterke persoonlijkheid heeft. De autoriteit van de docent is dus geen gegeven. Ik denk dat we hier zien wat we vaker ook op scholen in Nederland zien: of er orde is in de klas hangt af van de persoonlijkheid van de docent, omdat het aan een gedeeld pedagogisch kader in de school ontbreekt.

Dat zulke autoriteit nodig is voor het hebben van autonomie wordt het meest pijnlijk duidelijk bij Jamie zelf. Als docent heb je autoriteit, niet alleen omdat dit nodig is voor het kunnen leren van de lesstof (het moet stil zijn tijdens de uitleg om de uitleg te kunnen volgen), maar ook omdat dit nodig is om te leren wat juist is en wat niet, zodat leerlingen dat uiteindelijk zelf kunnen herkennen. Autonomie betekent letterlijk zelf (auto) – wet (nomos), oftewel jezelf de wet op leggen. Jamie is aanvankelijk niet in staat om zichzelf de wet op te leggen en doet iets wat ik leerlingen vaker zie doen: gaslighting, oftewel iemands perceptie van de werkelijkheid in twijfel trekken.

Leerlingen kunnen voor je neus met een stoel gooien, om vervolgens te zeggen dat zij het niet gedaan hebben. 'Je hebt vast en zeker de pik op ze!' Zo ontkent ook Jamie dat hij Katie vermoord heeft, zelfs al zijn er camerabeelden van. 'Iemand heeft vast en zeker de camerabeelden gemanipuleerd!' Pas aan het einde van de serie wordt Jamie autonoom, wanneer hij met zijn vader belt en aan hem verteld dat hij schuld zal bekennen in de rechtszaal.

Autonomie is dus geen gegeven, maar iets dat moet worden ontwikkeld door middel van het gezag van ouders en docent die het kind op de werkelijkheid blijven wijzen. De ouders van Jamie, Eddie en Manda Miller, beamen dit in het vierde gedeelte van de serie wanneer ze tegen elkaar zeggen dat ze Jamie thuis meer hadden moeten begrenzen in zijn woedeaanvallen."       

Wat kunnen docenten leren van de manier waarop de serie jongeren portretteert, vooral als het gaat om empathie en communicatie?

"De autoriteit van de docent die ik bij de vorige vraag benoemde, dient in het onderwijs in evenwicht gehouden worden door empathie en communicatie. Rechercheur Frank heeft helemaal gelijk wanneer ze in de tweede aflevering zegt dat elk kind één iemand nodig heeft – of dit nu een ouder, docent of vriend(in) is - die tegen ze zegt dat ze normaal zijn en door we ze zich gesteund voelen.

Dat de verbinding tussen de ouders en docenten enerzijds en de jongeren anderzijds ontbreekt, wordt in de serie op verschillende manieren duidelijk. Zo moet de zoon van rechercheur Bascombe, nadat het spoor van het onderzoek dood lijkt te lopen, hem uitleggen dat de emoji’s die Katie naar Jamie stuurt verband houden met de manosphere. Gelukkig snapt Bascombe de hint dat hij en zijn zoon in een andere wereld lijken te leven en vraagt hij of zijn zoon meegaat om een frietje te eten.

Ook bekennen Eddie en Manda tegenover elkaar dat ze dachten dat Jamie veilig was zolang hij op zijn eigen kamer zat, maar dat ze te weinig wisten over wat hij daar dan deed en wat hem dan bezighield. Ook als docenten hebben we een belangrijke rol te spelen in het begrijpen wat leerlingen zoal bezighoudt en het steunen van leerlingen."

Welke filosofische thema’s zie jij terugkomen in Adolescence, en hoe kunnen die thema’s een rol spelen in het klaslokaal?

"Voor mij is het belangrijkste thema in de film de vraag naar hoe we in onze samenleving over mannelijkheid denken: wat is mannelijkheid en wat zou het moeten zijn? En hoe verhouden mannen en vrouwen zich op een goede manier tot elkaar?

Ik ben het daarmee niet eens met Ephimenco die in de Trouw van 11 april schrijft dat het thema van de serie wraak is. Het feit dat Katie Jamie pest om zijn opvattingen is niet een noodzakelijke grond voor het begaan van een moord; er zit hier nogal een gat tussen de gegeven aanleiding en het gevolg. Het knappe aan de serie is dat het laat zien wat de verschillende personages beweegt, zonder dat het excuses voor ze verzint. Ephimenco denkt te zwart-wit en ziet daarmee het gat tussen aanleiding en gevolg over het hoofd.

In het derde deel van de serie wordt het in de sessie met psycholoog Briony duidelijk dat Jamie zich minderwaardig voelt. Tot het einde toe wil Jamie van haar weten of ze hem wel een leuk persoon vindt. Uit het gesprek met Briony wordt duidelijk dat Jamie avances heeft gemaakt op Katie omdat iemand naaktfoto’s van haar had rondgestuurd op social media en Jamie dacht dat hij haar op haar dieptepunt wel zou kunnen krijgen. Maar Katie wijst hem af, waarna haar online pestberichten volgen. Je zou op basis hiervan kunnen beargumenteren, zoals Ephimenco doet, dat Jamie niet voldoet aan het beeld van een echte man dat Tate en de zijnen hebben, want Jamie is, per Ephimenco, een schlemiel die geacht wordt geen enkele kans te maken bij vrouwen.

Je zou vervolgens daaruit kunnen concluderen dat de serie niet over toxische masculiniteit gaat, maar over een afgewezen geliefde die wraak neemt, maar dan heb je niet voldoende oog voor wat de personages willen zeggen. Je hebt dan namelijk niet door dat Jamie’s ideeën over mannen en vrouwen een manier om zijn diep gewortelde onzekerheid te maskeren en je ziet niet in dat hij niet de liefde verklaart aan Katie omdat hij haar leuk vindt, maar vanwege zijn gevoelens van minderwaardigheid en haar verlaagde status. De vragen die zich hier laten stellen zijn: waar komt dit gevoel van minderwaardigheid vandaan? En wat heeft het te maken met opvattingen van mannelijkheid en vrouwelijkheid in onze samenleving? En wat houdt het in om als man of vrouw eigenwaarde te hebben?   

Het idee dat mannen sterk, rijk en dominant moeten zijn om een vrouw te krijgen en het idee dat vrouwen ondergeschikt zijn aan de man, zien we als docenten steeds vaker terug in het klaslokaal. Voor de uitwassen hiervan kun je naar Australië kijken, waar een kwart van de ondervraagde jongens zegt geïnspireerd te zijn door Tate en waar vrouwelijke docenten twee keer zoveel het onderwijs verlaten als vijf jaar ervoor, zie bijvoorbeeld dit NOS-artikel."

Als je één scène uit Adolescence zou mogen gebruiken in je filosofieles, welke zou dat zijn en waarom?

"Ik denk dat ik zou gaan voor de scene waar de zoon van rechercheur Bascombe aan hem uitlegt wat de emoji’s in de berichten van Katie betekenen. Omdat je aan de hand van die scène met leerlingen kunt bespreken wat ze van deze denkbeelden vinden en welke ideeën van mannelijkheid er achter zitten."  

Wat zou je leraren willen meegeven die de serie gaan gebruiken in hun lespraktijk?

"Stel je oordeel een tijd uit, wees nieuwsgierig naar de antwoorden van leerlingen en stel veel vragen.

Voor meer tips voor het behandelen van moeilijke onderwerpen aan de hand van films/series kun je ook de volgende hand-out gebruiken: Hand-out - praten over moeilijke onderwerpen."

Afbeeldingen: stills uit Adolescence (Netflix, 2025).