De 'male gaze': de verbeelding van vrouwen in films

De tweede feministische golf

Vanaf de jaren 60 van de vorige eeuw was er een heropleving van het feminisme: de tweede feministische golf. Stonden in de eerste feministische golf aan het eind van de 19e eeuw gelijke rechten van vrouwen op het gebied van scholing, werk en kiesrecht centraal, in de tweede feministische golf kwamen daar andere thema's bij.

Een van die andere belangrijke thema's van de tweede feministische golf was de representatie van vrouwen in (Europese en Noord-Amerikaanse) kunst en cultuur. Cultuuronderzoekers en filmmakers zagen dat de manier waarop vrouwen traditioneel in beeld werden gebracht (zowel in de kunstgeschiedenis, in films, maar ook in bijvoorbeeld reclames) echt anders was dan mannen. Vaak als passief lustobject, zonder eigen identiteit of stem, vanuit een bepaald schoonheidsideaal. Vooral bedoeld om bekeken te worden door heteroseksuele, witte mannen - ook al bestond het publiek natuurlijk net zo goed uit (onder andere) vrouwen (van kleur).

De manier waarop er in kunst en cultuur en in een populair, invloedrijk massamedium als film naar vrouwen wordt gekeken heeft invloed op de positie van de vrouw in het algemeen, zeiden (en zeggen) feministen. En omgekeerd: deze ongelijke positie van de vrouw in de westerse maatschappij heeft ook invloed op hoe vrouwen worden afgebeeld in kunst en cultuur. Met als gevolg dat deze ongelijkheid in stand gehouden wordt, is het feministische standpunt.

De male gaze

In 1975 publiceerde de Britse feministe en onderzoeker Laura Mulvey een artikel ("Visual Pleasure and Narrative Cinema"), waarin zij onderzocht op welke manier vrouwen in (populaire Hollywood-) films worden verbeeld. Vanuit, zo stelde Mulvey, een 'mannelijke blik': de male gaze. Cameravoering, belichting, maar ook de rol van vrouwelijke personages in het verhaal: ze zijn er allemaal op gericht om vrouwen als passieve (lust-)objecten te (re-)presenteren.

Op basis van het artikel van Laura Mulvey onderzocht filmmaker Nina Menkes 180 Hollywoodfilms en stelde een checklist samen. Met deze checklist kun je zelf onderzoeken of een film gebruik maakt van de kenmerken van de male gaze.

De lijst van Menkes:

1. Cameraperspectief: door wiens ogen kijken we mee? En wie wordt er bekeken? In de male gaze is er een belangrijk verschil tussen een subject en een object. Het subject is degene die actief kijkt - en daarmee de controle heeft en de blik van de kijker stuurt. Het object is degene die bekeken wordt, meestal op een manier die mooi, aantrekkelijk of minstens ondersteunend moet zijn voor het subject. In veel films betekent dit dat mannen de rol van kijker krijgen (het subject), terwijl vrouwen vooral worden getoond om naar te kijken (het object). Bijvoorbeeld door middel van over-the-shoulder-shots, waarin de kijker over de schouder van de man (het subject) meekijkt naar een (mooie, verleidelijke) vrouw. Dit zie je bijvoorbeeld in de shots uit de film Metropolis (1927).

2. Kadrering: vrouwenlichamen worden in stukjes getoond, door middel van close-ups, mannenlichamen in hun geheel. Naakte of schaars geklede vrouwenlichamen worden gedeeltelijk, in close-ups getoond, zonder dat we het vrouwelijk personage in haar totaliteit in beeld krijgen - alsof de camera zich telkens richt op onderdelen van het lichaam en het geheel minder belangrijk is. Bijvoorbeeld in Lost in Translation (2003), waar de camera 37 seconden alleen op de billen van een vrouw focust.

3. Camerabeweging: de camera 'glijdt' over het vrouwenlichaam. In sommige films beweegt de camera in een langzame beweging en van dichtbij (zie punt 2: in close-up) over het lichaam van een vrouw, van top tot teen. Bijvoorbeeld in Suicide Squad (2021), waar de camera het lichaam van Harley Quinn van dichtbij en in een langzame beweging filmt, terwijl ze haar shirt optilt. Soms wordt er zelfs slow-motion gebruikt, zodat het publiek nog langer naar haar lichaam kan kijken.

4. Belichting: mannen helder belicht, vrouwen juist zacht en gefilterd. In veel Hollywoodfilms worden mannen op een andere manier belicht, minder zacht, met heldere contouren. Vrouwen worden daarentegen vaak in zacht, gefilterd licht gefilmd. Dit gebeurt bijvoorbeeld in de klassieke Hollywoodfilm The Lady From Shanghai (1947).

5. Verhaal of narratief: 'ronde' en 'platte' personages. De male gaze zie je niet alleen terug in de filmische vormgeving, maar ook hoe complex (of 'rond') of juist eenvoudig (of 'plat') een personage is als het gaat om het verhaal of narratief. De protagonist, de hoofdpersoon, of de held van het verhaal is vaak een man: hij is degene die een (psychologische) ontwikkeling doormaakt, op avontuur gaat, uitdagingen tegenkomt en aan het eind voorgoed veranderd is. Terwijl vrouwen vaak geen actieve rol hebben in het verhaal: ze zijn er vooral om de held te ondersteunen, tegen te werken of af te leiden. Met andere woorden: ze is een plat personage, zonder eigen identiteit.

Verder lezen: 'Gewoon' een Nederlandse vrouw

Laura Mulvey en Nina Menkes hebben het vooral over Hollywood-films. Maar hoe zit het eigenlijk met de male gaze in Nederlandse films en televisieseries? En vooral: hoe kunnen we er voor zorgen dat vrouwen gelijkwaardiger in beeld gebracht worden, ten minste in Nederland?

In 2025 werd er een onderzoek uitgebracht waarin de representatie van vrouwen in Nederlandse fictiefilms en series centraal stond. In een analyse van scenario's en films van 112 Nederlandse speelfilms en series die werden geproduceerd tussen 2019 en 2023 kun je op een hele toegankelijke manier lezen hoe het er in Nederland voorstaat- en wat er nog te doen staat om vrouwen op een gelijkwaardige manier in beeld te brengen. Een paar interessante uitkomsten:

1. Geef prioriteit aan vrouwelijke solo/ duo hoofdpersonages, ook in series en commercieel gefinancierde producties, zodat er meer ruimte is voor verhalen waarin vrouwen centraal staan.

2. Biedt een breder perspectief op vrouwen door meer ruimte te creëren voor vrouwelijke (hoofd-)personages van kleur, met verschillende roots, hogere leeftijden en diverse seksuele oriëntaties.

3. Zorg voor een evenwichtigere verdeling van vrouwelijke (hoofd)personages over alle genres.

Lees hier een samenvatting van het onderzoek 'Gewoon' een Nederlandse vrouw - Onderzoek naar de representatie van vrouwen in Nederlandse fictiefilms en series 2019-2023. (Universiteit Utrecht, dr. Willemien Sanders en dr. Sandra Becker, maart 2025.)