Digitale film en alternatieven voor Hollywood

Naar het einde van de twintigste eeuw zette de globalisering door, en in 1989 viel de Berlijnse Muur. Het communistische Oostblok stort in; de Koude Oorlog is voorbij. Veel mensen geloven steeds minder in politieke en religieuze idealen. Individuele vrijheid is hun nieuwe ideaal. 

Na de aanslagen van 11 september 2001 op het World Trade Center in New York begonnen de Verenigde Staten de ‘oorlog tegen terrorisme’, en de strijd om grondstoffen werd belangrijker. Tegelijk groeiden economieën in landen als China, India en het Midden-Oosten snel, terwijl Europa te maken kreeg met een financiële crisis. Globalisering werd versterkt door internet en een nieuwe wereldeconomie, maar er ontstond ook een reactie, met meer nadruk op de regio en democratisering, vooral door de invloed van sociale media.

Volgens sommige denkers zijn we aanbeland in een postmoderne tijd: een wereld waar geen absolute waarheden meer bestaan, en dat alles afhankelijk is van perspectief en context. Postmoderne cultuur gaat over het combineren van verschillende stijlen, humor en ironie, en het afwijzen van traditionele verhalen en vaste regels. Filmmakers vermengen bijvoorbeeld verschillende genres in hun films en Hollywood-blockbusters lijken steeds meer naar elkaar te verwijzen. Tegelijkertijd staan er steeds meer filmmakers op die met hun films een alternatief willen bieden ten opzichte van de dominante Hollywood-blockbuster films.

Tegelijkertijd werd het postmodernisme steeds meer bekritiseerd, vooral door postkolonialisten. Zij vonden dat het postmodernisme niet goed genoeg ruimte gaf voor niet-westerse culturen die zich wilden moderniseren. Dit leidde tot een hernieuwde interesse in het modernisme en een nieuwe culturele benadering, waarin het idee van hybriditeit centraal stond. Hybriditeit betekent dat verschillende culturen en invloeden samenkomen en nieuwe vormen van kunst en identiteit creëren.

Door de digitalisering en de opkomst van het internet komt communicatie met vrijwel elke denkbare plek op aarde letterlijk binnen handbereik. Naast de alomtegenwoordigheid van Amerikaanse populaire cultuur, vindt online een steeds grotere kruisbestuiving plaats tussen verschillende kunst, media en films van over de hele wereld. Niet alleen professionele makers bepalen welke content er geconsumeerd kan worden, kunst en cultuur wordt steeds vaker gecreëerd door de gebruikers zelf. Naast fysieke locaties zijn media-consumenten steeds vaker te vinden op streaming platforms, sociale media en in Virtual Reality.

Nieuwe technologieën, zoals generatieve A.I. brengen talloze nieuwe mogelijkheden en uitdagingen met zich mee. Toegepaste kunstmatige intelligentie systemen zijn in staat om met een druk op de knop ‘nieuwe’ inhoud te creëren, zoals tekst, afbeeldingen, muziek en video’s, vaak op basis van input of voorbeelden die ze eerder hebben gezien.

Postmoderne film

Postmoderne films, die vanaf de jaren 80 steeds populairder werden, kenmerken zich door een losse, speelse benadering van het filmmaken. Ze breken vaak met traditionele verhaallijnen en vormen, en maken gebruik van citaten en referenties naar eerdere films, genres en cultuur.

Een belangrijk kenmerk van postmoderne films is dat ze het verschil tussen "hoge" en "lage" cultuur vaak laten vervagen. Deze films combineren bijvoorbeeld elementen van populaire cultuur (zoals stripboeken of tv-series) met een kunstzinnige, experimentele filmstijl, zoals in de film Pulp Fiction (1994) van Quentin Tarantino. De film verwijst naar verschillende filmgenres zoals de gangsterfilm, maakt gebruik van popmuziek en vertelt het verhaal door middel van een non-lineair narratief, waarbij verschillende verhaallijnen door elkaar heen lopen.

Bekende postmoderne films zijn The Matrix (1999), Fight Club (1999) en Eternal Sunshine of the Spotless Mind (2004). Deze films zijn typische voorbeelden van hoe postmoderne cinema speelt met verwarring, realiteit, en het verwachtingspatroon van het publiek.

Postmoderne films zijn vaak zelfbewust. Ze zijn opzettelijk een eerbetoon aan een klassiek genre (pastiche), zoals de musicalfilm in Joker: Folie à Deux (2024), of ze geven met een knipoog commentaar op de bekende kenmerken van dat genre (parodie), zoals de superheldenfilm in Deadpool (2016).

Anti-Hollywood: Dogma 95 en realisme

Sommige filmmakers kiezen voor een uitgesproken stijl en uitgangspunt bij het maken van hun films. Regisseurs Lars von Trier en Thomas Vinterberg stelden in 1995 het Dogma 95-manifest op, met als doel de conventies van de traditionele cinema te doorbreken, en te pleiten voor een meer realistische “pure” cinema, die zich afzet tegen de dominante Hollywood spektakelfilms.

Het manifest bevatte 10 strikte regels die filmmakers moesten volgen om deel uit te maken van de Dogma-beweging. Belangrijk was onder andere dat de film in op locatie moest worden opgenomen (geen studio-opnamen), zonder kunstmatige belichting, en zonder het gebruik van speciale effecten. Er mocht geen gebruik worden gemaakt van externe muziek en geluidseffecten. De film moest in de hand-held camerastijl worden gedraaid en moest zich strikt houden aan de emoties en realiteit van de personages, zonder enige vorm van sentimentaliteit. Dit alles om de film ‘echter’ te laten zijn.

CGI

De filmmakers van Dogma 95 zetten zich af van de Hollywood-spektakelfilm die begin jaren negentig de boventoon voerde. Een terugkerend element in deze Hollywood-blockbusters is het gebruik van vernieuwende technologie die de het bioscooppubliek moet doen verbazen en verwonderen.

Filmmaker James Cameron is iemand die zijn gehele carrière lang hier mee bezig is geweest: van spectaculaire sets in Titanic (1997) tot 3D-technologie in Avatar (2009). In Terminator 2: Judgment Day (1991) vermengt hij mens en machine door middel van gevorderde digitale technieken, nu bekend als Computer Generated Imagery (CGI). Een technologie die inmiddels niet meer weg te denken is uit de filmindustrie.

Afrofuturisme & Black Cinema

Afrofuturisme is een wereldwijde culturele en artistieke beweging die de ervaringen en de identiteit van mensen met een Afrikaanse (migratie)achtergrond (diaspora) centraal stelt. Thema’s als kolonialisme, sociale rechtvaardigheid en racisme worden vaak behandeld aan de hand van elementen van sciencefiction, fantasy, geschiedenis en mythologie. Cultuurcriticus Mark Dery kwam met de term in zijn essay "Black to the Future" (1994), waarin hij de culturele en artistieke uitingen van Afrikaanse diaspora-gemeenschappen onderzocht.

Naast beeldende kunst, literatuur en muziek vind je het Afrofuturisme ook terug in film. Een recent en bekend voorbeeld is de Marvel-productie Black Panther (2018, Ryan Coogler) over het fictieve land Wakanda dat bekendstaat om zijn vooruitstrevende technologie en toegang tot waardevolle grondstoffen. In de film Get Out (2017, Jordan Peele) worden thema’s als racisme en ongelijkheid aan de kaak gesteld, aan de hand van horror en sciencefiction elementen.

De toenemende aandacht voor Afrofuturisme als stijl, en zwarte cinema in het algemeen, geeft aan dat in de laatste jaren een groeiende belangstelling is voor verhalen van onderdrukte stemmen, en dat daarbij ook kritisch gekeken wordt naar de traditionele filmgeschiedenis.

New Queer Cinema: de heteronormatieve maatschappij voorbij

Sinds de jaren zeventig kwam er in de Amerikaanse filmwereld steeds meer ruimte voor verschillende stemmen, en ontstond er een levendige onafhankelijke cinema die zich afzette tegen de mainstream commerciële filmindustrie. De gay- en queergemeenschap was in de jaren tachtig veelvuldig in de media, en dat had te maken met de AIDS-crisis waardoor veel mensen uit deze gemeenschap getroffen waren. In de jaren negentig vonden veel filmmakers dat het inmiddels tijd was om, naast de tegenslagen, ook meer positieve queer verhalen te vertellen.

Deze film inspireerde veel andere filmmakers en betekende de opkomst van meer queer stemmen in de Amerikaanse filmwereld. Filmjournalist B. Ruby Rich bedacht de term New Queer Cinema om deze ontwikkeling in de jaren 90 te beschrijven. Filmmakers als Cheryl Dunye, Gregg Araki, Todd Haynes en Gus van Sant vertelden persoonlijke verhalen over LHBTQIA+ personen die voorheen onderbelicht waren in de Amerikaanse filmgeschiedenis.

Sinds de New Queer Cinema beweging heeft de filmwereld steeds meer oog voor andere stemmen en verhalen buiten de heteroseksuele norm. Deze filmmakers tonen dat identiteit, gender en seksualiteit een breed spectrum kunnen zijn. Regisseurs als Céline Sciamma, Xavier Dolan en Luca Guadagnino zijn hier succesvolle voorbeelden van.

Digitale media: van YouTube tot streaming

De opkomst van digitale technieken en het internet hebben de filmwereld op zijn kop gezet: films zijn onderdeel geworden van een globale beeldcultuur bestaande uit sociale media, streamingplatforms en celebrities en influencers.

Filmstudio’s brengen films al lang niet alleen meer uit voor de bioscoop, maar zijn onderdeel van een multimediale strategie waaronder online release, spin-off televisieseries, merchandise en sequels vallen. Grote blockbusters staan niet meer op zichzelf, maar zijn onderdeel van een Cinematic Universe.

Aan de andere kant: inmiddels is filmmaken niet meer slechts voorbehouden aan professionals uit de filmindustrie. Sterker nog: iedereen kan een regisseur zijn, je hoeft maar je telefoon uit je zak te halen en actie! te roepen. Iedereen die wel eens een vlog heeft gemaakt, of zelfs een filmpje heeft gepost op social media, is in feite een filmmaker.

Games, VR en AI

Film heeft zich altijd aangepast aan nieuwe technologische ontwikkelingen: denk aan de opkomst van de geluids- en kleurenfilm, nieuwe distributiekanalen zoals TV, VHS, DVD en online streaming.

Tegenwoordig is er steeds meer overlap tussen de film- en de game-industrie. Er zijn choose-your-own-adventure afleveringen op Netflix te spelen (Black Mirror: Bandersnatch) en games worden steeds cinematografischer. Ook nieuwe technologie zoals Virtual Reality en 4DX geven meer fysieke dimensies aan films, en vervaagt de grens met interactieve games steeds meer.

De nieuwste ontwikkelingen op het gebied van (generatieve) A.I. zullen de filmwereld nog meer op zijn kop zetten. Inmiddels zijn er hele filmscripts, en zelfs films volledig geproduceerd door A.I. Is dit een handige nieuwe tool voor makers, of is het een gevaarlijke ontwikkeling die het werk van creatieven op den duur overbodig zal maken? De toekomst zal het uitwijzen.