Filosoferen met leerlingen naar aanleiding van de film Druk, een goed idee of niet?

Vier jaar geleden ben ik begonnen als docent Filosofie op het Corderius College in Amersfoort en elke twee maan­den organiseren mijn collega en ik Film en Filosofie. Het concept is simpel: we gaan met leerlingen uit de boven­bouw die zich vrijwillig inschrijven naar Filmtheater De Lieve Vrouw in Amersfoort. Ik leid de film in aan de hand van een paar kijkvragen. We kijken een film die raakvlakken heeft met fi­losofie en na afloop houden we in de zaal een nabespreking aan de hand van de kijkvragen. We hebben in de afgelopen vier jaar echt van alles gezien. Van Hollywood blockbusters zoals Fight Club tot Thaise art­house films zoals Cemetery of Splendour.

Aan het begin van dit schooljaar kwam de nieuwe film van Thomas Vinterberg, getiteld Druk (2020), in de aandacht. Een film die meerdere malen naar filosofen verwijst, en dus erg geschikt kan zijn voor onze filmbezoeken. Maar het is ook een spannende film om met leerlingen te bekijken. Hoe daarover na te denken? De voornaamste reden om de film Druk (Deens voor dronken) niet met je leerlingen uit de bovenbouw van het voortgezet onderwijs te gaan kijken is het feit dat deze doordrenkt is met alcohol. Druk laat zich inspireren door een gedachte-experiment van de Noorse filosoof en psychiater Finn Skårderud: wat als we met 0,5 promille alcohol te weinig in ons bloed geboren zijn?

Vier docenten op een middelbare school besluiten dit gedachte-experiment in praktijk te brengen en slaan aan het drinken. Regisseur Vinterberg maakt er in zijn film geen werk van alcoholgebruik af te keuren; in de laatste scène laat hij docent Martin (Mads Mikkelsen) met een biertje in de hand bijna gewichtsloos door ruimte dansen.

Is het pedagogisch verantwoord om een film aan jongeren te laten zien, waarin alcohol de oplossing lijkt voor vele kwalen? Volgens cijfers van het Peilstation en van Health Behaviour in School­aged Children (2020 en 2018) vindt er onder bijna 20% van de jongeren maandelijks aardig wat binge-drinking (vijf glazen of meer) plaats.

Je kunt je ook een andere vraag stellen: gaat de film Druk wel over alcohol? Draait de film niet vooral om de vraag: waarom willen we eigenlijk drinken? Hoofdpersoon Martin is een ingeslapen docent Geschiedenis, die voor de klas het lesboek opmompelt en thuis volledig langs zijn vrouw en kinderen heen leeft. Het ‘0,5 promille alcohol’­-experiment zorgt ervoor dat hij het plezier weer in zijn lessen kan terugbrengen en weer contact kan maken met zijn ge­zin. De afgestompte geschiedenisdocent wordt gedurende de film geprefigureerd door twee leerlingen. De eerste is het gebrilde jon­gentje dat door gymleraar Tommy wordt geholpen om geen angst meer te hebben en gewoon lekker te gaan voetballen. De tweede is de leerling die eindexamen Filosofie moet doen, dat vooral over de Deense filosoof Søren Kierkegaard gaat, maar steeds blijft zit­ten, omdat hij zijn mondeling verprutst. Deze leerling wordt door muziekdocent Peter ‘geholpen’ met zijn mondeling. Peter geeft hem alcohol om over zijn angst voor het tentamen heen te komen.

Kierkegaard tekent voor het begincitaat van de film: ‘Wat is jeugd? – Een droom. Wat is liefde? – De inhoud van die droom’ en eigenlijk vormt zijn denken de inhoud van de film. Kierkegaard maakt een onderscheid tussen vrees en angst. Vrees is dat je bang bent voor iets concreets, bijvoorbeeld een slang. Angst is existentieel en heeft te maken met het onbekende, met de toekomst. De vier docenten en hun leerlingen proberen al­lemaal op hun eigen manier met hun angst om te gaan: door af te stompen, door te veel te drinken, door dicht te slaan of door moedig te zijn. Alcohol is daarbij een dubbelzijdig zwaard: het maakt Martin losser en opener voor het onbekende, maar het vernietigt ook bijna zijn relatie met zijn gezin.

Maken de leerlingen bij het kijken van de film deze fijnere onderscheidingen wel? De gedachte dat leerlingen niet zullen snappen wat ik ze te leren heb, is voor mij de reden dat ik vaak voordat het schooljaar begint nachtenlang wakker lig en allerlei nachtmerries heb. Tegelijkertijd denk ik dat dit, om een uitdruk­king van Biesta te lenen, het prachtige risico van het onderwijs is. Lesgeven is elk uur weer een duik in het onbekende: je weet van te voren nooit of iets over zal komen of niet.

In onze pedagogische opdracht kunnen we onszelf niet tevreden stellen met het leerlingen afschermen van de minder leuke kanten van de werkelijkheid. We zullen leerlingen ook weerbaar moeten maken, door met hen na te denken over hoe je met angst en met alcoholgebruik omgaat. 47 procent van de 12­ tot 16­jarigen zegt wel eens alcohol gedronken te hebben. We heb­ben wel degelijk een doelgroep.

Er is trouwens nog een argument om de film wel degelijk met leerlingen te gaan bekijken, en dat is meer een film esthetische. Ik denk dat we leerlingen niet alleen moeten leren denken, maar ook moeten leren kijken. Vorm en inhoud staan mijn inziens bij films nooit los van elkaar. Vinterberg is daarbij interessant, om­dat hij zich, samen met Von Trier, Levring en Kragh­ Jacobsen, met het manifest Dogme 95 uitgesproken heeft over hoe films gemaakt zouden moeten worden: geen opsmuk en technische gimmicks, maar vooral een gerichtheid op het verhaal en de acteurs. Is Druk een Dogme 95 film? Staat het in die traditie? Of heeft de regisseur de tien principes van de Eed van Zuiverheid uit het manifest inmiddels losgelaten?

Alles overziend zie ik voldoende argumentatie om met leerlingen in het VO de film Druk te gaan kijken. Allereerst een film inhoudelijk argument. De film gaat niet over drank, maar over waarom we drinken. Het heeft de angst als daadwerkelijke kernthema. Een pedagogisch argument zou zijn: het is de taak van docenten om moeilijke thema’s zoals drankgebruik en angst bij leerlingen bespreekbaar te maken en leerlingen aan het denken te zetten. En tot slot is daar een film esthetische argument: Vinterberg is een regisseur met een eigen opvatting van hoe films gemaakt moeten worden, die de moeite van het onderzoeken waard is.

Je zou, als je deze film met leerlingen uit het VO zou willen bespreken, de volgende vragen kunnen stellen:

1. Is de film volgens jou een verheerlijking van alcohol of juist niet? Hoe ga je zelf met alcohol om?

2. Welke rol speelt het thema van de angst voor het onbekende en de toekomst, tegenover de vrees als het bang zijn voor iets concreets, in de film? Hoe ga je zelf met het onbekende om?

3. Is Druk volgens jou een Dogme 95 film? Waar zie je dat aan? Geef voorbeelden.