Hoe praat je over film in de klas?

De Filmhubs Noord, Midden en Noord-Holland ontwikkelden met OneDayArtist een gesprekstool om open en inhoudelijk te praten over film in de klas: Kijk & Vertel, een filmgesprek. Kijk & vertel is toepasbaar op elk filmfragment, ook zonder dat je de film van tevoren hebt gezien. Tijdens het filmcafé probeerden een aantal leraren Kijk & vertel uit aan de hand van fragmenten uit de film ‘Grenzeloos Verraad’ van de Emmense filmmaker Thomas Nauw, die ook aanwezig is.

Bewust beleven, bewust verwoorden, bewust onderzoeken en bewust reflecteren

'We kijken allemaal veel film, maar doen we dat wel bewust? Film is namelijk ook een tool om je onderwijs beter te maken', vertelt Jolijn. 'Daarvoor werk je in de klas aan de vijf vaardigheden beleven, verwoorden, onderzoeken, reflecteren en creëren.'

Obstakels: 'weinig respons' en 'ze willen gewoon maken'

Eén leraar vertelt laat zijn studenten observatieverslagen schrijven voordat ze zelf mogen gaan filmen, maar dat leerlingen dat verschrikkelijk vinden: 'De meesten willen het liefst gewoon gaan maken, maar dan mist er vaak een belangrijk deel in hun verhaal. Dan gebeurt er opeens iets zonder enige verantwoording.' Een andere leraar vult aan: 'Dan vraag ik, "Waarom doe je dit?" en dan antwoorden ze "Omdat ik het mooi vind". Dan zeg ik dat ik het lelijk vind, en dat dat een persoonlijke smaak is. Ik wil ze leren een professionele uitleg te geven op de waarom-vraag en daarvoor is zo’n vooronderzoek nodig.'

Het samen bespreken van filmfragmenten is ook zeker een wens bij de aanwezige leraren, maar blijkt lastig om uit de losse pols te doen. 'Er moet al zoveel in mijn les, dat het er nu bij inschiet.' En soms is er gewoonweg niet genoeg respons, of mist de diepgang waar zij op hoopten. 'Interactie is lastig en als ik bijvoorbeeld vraag naar welke emotie een fragment oproept, merk je duidelijk dat ze er nog niet op die manier naar kijken.’

Drie vragen om een filmfragment te bespreken in de klas

Kijk & vertel is o.a. gebaseerd op Visual Thinking Strategies (VTS). Dit is een gespreksmethode uit de museumwereld bedacht om aan de hand van open vragen over beeldende kunst beter te leren beschrijven, analyseren, reflecteren en ideeën te onderbouwen. Belangrijk binnen deze methode is om het gesprek tussen de deelnemers te faciliteren, door te reageren op de antwoorden, maar zo min mogelijk kennis over te dragen. Centraal staat namelijk het ontwikkelen van kijk- en redenatievaardigheden, niet het leren van feiten over de beelden.

Voor Kijk & vertel is dus geen filmvoorkennis van de docent of leerlingen nodig. Uitgangspunt is dat leerlingen hun eigen associaties, gedachten en gevoelens kunnen uiten bij wat ze hebben gezien en gehoord. 'Het zijn bewust grote, open vragen', legt Jolijn uit, 'waarmee je de zintuigen van de leerlingen al direct op scherp zet voor ze het fragment gaan bekijken. Je hoort beter, je ziet beter en je gaat beter observeren wat je voelt.'

De leraar is gespreksleider en degene die het uitwisselen van observaties, associaties, redenaties en interpretaties aanjaagt. Het open en zonder oordeel bespreken van wat iedereen heeft gezien, gehoord, gedacht of gevoeld en welke aanwijzingen ze daarvoor in het fragment hebben gevonden, vormt de kern van het filmgesprek. Belangrijke verdiepingsvragen zijn bijvoorbeeld: “waaraan zag je dat?”, “wat zorgde voor die gedachte?” en “wat konden we nog meer zien?”. Die laatste vraag stel je altijd aan de hele groep, zodat iemand anders weer kan gaan aanvullen.

Telkens doorloop je dezelfde cirkel van het uitnodigen tot het delen van een waarneming of ervaring, de leerling aanmoedigen om haar/zijn interpretaties met argumenten te onderbouwen en tenslotte te zoeken naar andere of tegenovergestelde ervaringen. Inzichten worden zo uitgediept en de studenten leren ook door elkaars ogen en oren waar te nemen. Je werkt daarmee niet alleen aan hun visuele geletterdheid, maar ook aan luistervaardigheden, kritisch denkvermogen en ruimdenkendheid.

Fragment ‘Grenzeloos Verraad’ bespreken

Dat onbevooroordeeld kijken, luisteren en delen van wat je hebt ervaren, gedacht en gevoeld blijkt lastig als een belangrijke bron van ‘kennis’ over de beelden in dezelfde zaal zit. De bijeenkomst is door Facet Emmen georganiseerd als voorbereiding op de schoolvertoningen van de film Grenzeloos Verraad en het Facet Filmproject, waarbij leerlingen uit het voortgezet onderwijs onder begeleiding van een professionele filmcrew zelf een film gaan maken. Daarom zijn regisseur Thomas Nauw en producent Rob Camies van ZOD film ook bij de bijeenkomst. Als de aanwezige docenten onder begeleiding van Jolijn beginnen met het bespreken van het getoonde fragment, valt op dat ze af en toe met een schuin oog naar de filmmakers kijken om hun eigen observaties te toetsen. 'Was dat beeld nou precies hetzelfde als daarvoor, nee toch?' 'Zat er nou een shot in waarbij je de lijn die je gaat zien, zet tegenover de lijn die er staat?' vraagt een docent aan Thomas Nauw. 'Ja,' antwoordt de regisseur, 'en toen kwam ook nog mooi de zon erbij tijdens de opname, als een soort laatste stukje hoop.' 'Ja, dat vond ik echt een mooi shot.'

Maar zodra de regisseur en producent op hun tong bijten en de antwoorden zeggen te bewaren voor tijdens hun gedeelte van de presentatie, wordt de kracht van Kijk & vertel zichtbaar. Wat hebben de docenten zelf gezien, gehoord, gedacht en gevoeld? 'Het laatste deel van het fragment deed me denken aan wat mensen vertellen die denken dat ze gaan verongelukken. Dat in zo’n moment ineens alles helder wordt en fragmenten uit hun leven voorbij gaan flitsen. Ik zag bij de personages dat er van alles door hen heen ging.' 'Waar zag je dat aan?' vraagt Jolijn vervolgens. 'De blikken die heen-en-weer gaan, de snelle montage van het ene personage naar het andere. Een personage dat langer in beeld komt, met zijn gezicht vol in beeld. Dan voel je dat hij van alles denkt.'

'Waaraan zag je dat precies?'

Als iemand iets benoemt wat opvalt, vraagt Jolijn als gespreksleider telkens door, aanhakend op wat diegene zegt zonder al te veel te sturen. Soms vat ze de inbreng van de sprekers samen, maar zonder daar een oordeel aan te hangen. Dat nodigt de deelnemers dan weer uit om nieuwe waarnemingen aan te dragen. 'Zijn er nog dingen niet gezegd, die je wel gezien of gehoord hebt?' vraagt ze herhaaldelijk. 'Was er niet ook wat geritsel? Wat natuurgeluiden, vlak voor er geschoten werd?', oppert iemand. 'Ik herinner me vooral de violen, maar wat er nog meer in de muziek zat weet ik niet meer. Niet echt ritmiek, geloof ik,' beschrijft diegene aarzelend. Stellig vult een ander aan: 'Ik hoorde juist wel een soort paukenslag vlak voor het schot viel.'

Vervolgens vraagt Jolijn of er op dat moment dan ook een gevoel of gedachte naar boven kwam. 'Ongemak, want je voelt de twijfel van het personage om het bevel om te schieten te geven. En dat zie je ook, aan hoe zijn ogen alle kanten opgaan bijvoorbeeld.' Dan vraagt Jolijn of de leraar dat nog verder kan uitdiepen, door aan te geven wat er in de film zat dat hem dat gevoel gaf. En ze legt uit dat dit soort verdiepingsvragen straks in de klas, net zo van belang zijn als de drie ontdekkingsvragen. Om zo de leerlingen aan te moedigen niet alleen te delen wat ze hebben ervaren, maar ook te onderzoeken welke aanwijzingen ze daarvoor in de film hebben gevonden. Op basis van welke elementen komen ze aan hun interpretaties?

Aan het einde van het gesprek blijkt er een breed gedeelde behoefte om het fragment nóg een keer te zien, nadat ze het zo met elkaar hebben uitgeplozen. Dan bespreken ze met elkaar de voordelen van het bekijken van een fragment met de drie ontdekkingsvragen vooraf al in het achterhoofd, ten opzichte van eerst een keer ‘onbevangen’ mogen kijken en dan pas bij een tweede keer de vragen mee te geven. Beide opties kunnen de docenten gaan uitproberen met hun leerlingen, want bij beide methodes werkt de gesprekstool.